Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 637 Chương X KINH TẾ ĐÔNG ANH THỜI KỲ ĐỔI MỚI Đi qua hai cuộc chiến tranh liên tiếp, cả nước nói chung và Hà Nội nói riêng đã trải qua những năm tháng khó khăn. Chỉ từ khi bắt đầu thực hiện quá trình đổi mới, nền kinh tế của cả nước mới có những bước chuyển biến rõ rệt. Đổi mới là một chương trình cải cách kinh tế - xã hội, được chính thức thực hiện từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng (năm 1986). Đổi mới về kinh tế được thực hiện trước tiên với Khoán 100 vào năm 1981 và Khoán 10 vào năm 1988 với mục tiêu để nông dân làm chủ mảnh ruộng được giao ổn định, lâu dài, góp phần làm thay đổi bộ mặt nông nghiệp - nông thôn1 . Mặc dù các chính sách đổi mới đã phát huy tác dụng, nhưng không phải nơi nào cũng đạt được hiệu quả nổi trội. Vài ba năm sau đó, Hà Nội vẫn còn đang trăn trở tìm ra lối đi riêng và nền kinh tế vẫn còn nhiều khó khăn, đặc biệt là trong hai năm 1989 - 1990. Chỉ sau năm 1991, khi Đại hội Đảng bộ Thành phố Hà Nội lần thứ XI xác định cơ cấu kinh tế Hà Nội là công nghiệp - thương mại, du lịch, dịch vụ - nông nghiệp, thì nền kinh tế của Thành phố mới bắt đầu có những khởi sắc2 . Cùng với sự phát triển của Hà Nội vào thời kỳ đổi mới, dưới sự lãnh đạo của Huyện ủy Đông Anh, nền kinh tế Đông Anh cũng đã có nhiều thay đổi lớn. Trong điều kiện nền kinh tế thị trường, các loại cây như chàm, củ từ, trầu không,... vốn dĩ là “đặc sản” của Đông Anh cho đến giai đoạn đầu của thế kỷ XX3 đã không còn có giá trị như trước đây. Để duy trì và phát huy vị thế là “vành đai rau” của Hà Nội, người nông dân Đông Anh đã chú trọng hơn nhiều vào việc xây dựng những khu trồng rau an toàn, cây hoa giá trị cao, cây ăn quả,... thích hợp hơn với nhu cầu của thị trường, đồng thời nâng cao thu nhập cho gia đình họ. Các làng nghề tiểu thủ công nghiệp mới cũng hình thành và đã dần khẳng định được 1. Chỉ thị số 100-CT/TW ngày 13-1-1981 của Ban Bí thư về cải tiến công tác khoán, mở rộng “khoán sản phẩm đến nhóm lao động và người lao động”, trong hợp tác xã nông nghiệp và Nghị quyết số 10-NQ/TW ngày 5-4-1988 của Bộ Chính trị về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp. 2. Xem Nguyễn Vinh Phúc: Hà Nội qua những năm tháng, Nxb. Thế giới, Hà Nội, 2004, tr.86. 3. Xem Pierre Gourou: Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ, Sđd, tr.374, 378, 395. 638 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH tên tuổi của mình trên thị trường như làng nghề chạm khắc gỗ, sản xuất đồ mỹ nghệ, đồ gia dụng Vân Hà; làng nghề sản xuất đồ gỗ ép phun sơn ở xã Liên Hà và Bắc Hồng. Nhiều khu công nghiệp đã hình thành trên mảnh đất Đông Anh như Khu công nghiệp Bắc Thăng Long, Cụm công nghiệp Nguyên Khê. Thành phần kinh tế ngoài nhà nước trong ngành thương mại - dịch vụ đã có sự phát triển nở rộ, đặc biệt là trong lĩnh vực xây dựng, vận tải, kinh doanh khách sạn, nhà hàng, quán ăn. Ngành du lịch cũng ngày càng được chú trọng đầu tư hơn. Đây là những minh chứng cụ thể cho quá trình chuyển dịch từ sản xuất nông nghiệp tự cung tự cấp sang sản xuất nông nghiệp theo hướng thị trường tăng dần tỷ trọng ngành tiểu thủ công nghiệp, công nghiệp và thương mại - dịch vụ của Đông Anh. Qua thời kỳ đổi mới, nền kinh tế huyện Đông Anh cũng đã trải qua những thăng trầm nhất định. Mỗi nhóm ngành kinh tế đều đã chứng kiến những đổi thay trong nội ngành và có những định hướng riêng trong sự phát triển chung của huyện. I- CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CỦA ĐÔNG ANH THỜI KỲ ĐỔI MỚI (TỪ NĂM 1986 ĐẾN NAY) Quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế của Đông Anh từ năm 1986 đến nay được ghi nhận rõ nét qua nhiều giai đoạn, gắn liền với những bước ngoặt lớn trong hoạch định chính sách của Nhà nước nói chung và của Thành phố, của huyện Đông Anh nói riêng. 1. Giai đoạn 1986 - 1990 Đây là giai đoạn bước đầu thực hiện công cuộc đổi mới, gắn liền với việc thực hiện Khoán 100, Khoán 10. Từ đây, Nhà nước công nhận sự tồn tại lâu dài và tác dụng tích cực của kinh tế cá thể, tư nhân trong quá trình đi lên chủ nghĩa xã hội. Đất đai đã được chia cho các hộ gia đình tự canh tác. Nhờ đó mà người dân Hà Nội nói chung và người dân Đông Anh nói riêng có động lực trong sản xuất, nâng cao hiệu quả và vai trò của kinh tế hộ gia đình. Các cơ sở công nghiệp còn gặp nhiều khó khăn trong giai đoạn này do thiếu nguồn vốn đầu tư lớn và các công nghệ hiện đại. Khối doanh nghiệp quốc doanh bắt đầu suy yếu về số lượng, trong khi khối các doanh nghiệp ngoài quốc doanh vẫn đang dè chừng bởi chính sách phát triển nền kinh tế nhiều thành phần còn chưa hoàn thiện. Ngành dịch vụ thời kỳ này cũng chưa có sự bứt phá, nếu không muốn nói là có xu hướng chững lại do nhiều cơ sở dịch vụ còn bỡ ngỡ với cơ chế kinh tế thị trường. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 639 2. Giai đoạn 1991 - 1995 Trong giai đoạn này, Đông Anh đẩy mạnh phát triển ngành công nghiệp, dịch vụ theo định hướng của Đại hội Đảng bộ Thành phố Hà Nội lần thứ XI (năm 1991). Bắt đầu có hợp tác với nước ngoài trong sản xuất công nghiệp, phát triển ngành thương mại - dịch vụ theo định hướng của nền kinh tế hàng hóa; đẩy mạnh phát triển công nghiệp ngoài quốc doanh và tiểu thủ công nghiệp; thực hiện cải tạo, nâng cấp toàn diện hệ thống điện, đường, trường, trạm. Ngành công nghiệp ở Đông Anh thời kỳ này đã phát triển, đặc biệt là trong khối kinh tế tư nhân, tuy nhiên các sản phẩm còn chưa đa dạng và phong phú, thiên về sản phẩm tiểu thủ công nghiệp là chủ yếu. Bên cạnh đó, ngành nông nghiệp cũng tiếp tục thực hiện công cuộc đổi mới, tiến hành việc giao đất ổn định, lâu dài và cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho nhân dân theo Nghị định số 64/NĐ-CP của Chính phủ để người dân có thể yên tâm đầu tư cho sản xuất. Giai đoạn này còn gắn liền với việc thực hiện nhiều chính sách cải cách trong hoạt động sản xuất nông nghiệp như thâm canh, tăng năng suất cây trồng. 3. Giai đoạn 1996 - 2004 Trong giai đoạn này, kinh tế Đông Anh vận động theo cơ chế thị trường, phát triển nông nghiệp - nông thôn. Ngành nông nghiệp Đông Anh đã bắt đầu quan tâm sản xuất những sản phẩm đáp ứng nhu cầu thị trường như các loại giống lúa đặc sản, rau an toàn, gia cầm giá trị cao, bò sữa...; ngành tiểu thủ công nghiệp bắt đầu được đẩy mạnh phát triển theo hướng tập trung, hình thành các làng nghề, các cụm, khu sản xuất; thực hiện cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước; các hợp tác xã mua bán hoạt động không hiệu quả và bị giải thể đã được chuyển đổi thành các hợp tác xã dịch vụ. Mô hình kinh tế trang trại bắt đầu có những chế tài cụ thể, tạo điều kiện khuyến khích phát triển. Hệ thống thủy lợi và giao thông nông thôn tiếp tục được hiện đại hóa. 4. Giai đoạn từ năm 2005 đến nay Đây là giai đoạn Đông Anh thực hiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn liền với quá trình đô thị hóa, thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới. Bắt đầu phát triển rõ nét các hướng mũi nhọn (hàng hóa nông sản mang tính thị trường và có giá trị cao, các sản phẩm tiểu thủ công nghiệp truyền thống...). Đông Anh đã chú trọng đến phát triển chuyên môn hóa theo lãnh thổ: vùng trồng rau an toàn, vùng trồng hoa, cây cảnh, các làng nghề tiểu thủ công nghiệp, các khu - cụm du lịch, khu công nghiệp 640 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH và cụm công nghiệp vừa và nhỏ, khu đô thị,... II- SỰ PHÁT TRIỂN VÀ CHUYỂN DỊCH CHUNG CỦA KINH TẾ ĐÔNG ANH TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI 1. Tăng trưởng kinh tế Tăng trưởng kinh tế chung của Thủ đô: Kinh tế của Thủ đô đã có nhiều chuyển biến sau khi thực hiện một loạt các chính sách cải cách, đổi mới nông nghiệp như Khoán 100, Khoán 10, và sau đó là Chương trình số 06-CTr/TU về phát triển kinh tế ngoại thành và xây dựng nông thôn mới. Diện tích trồng hoa từ 507ha (năm 1995) đã tăng lên 1.075ha (năm 1999); cây ăn quả từ 2.100ha (năm 1995) tăng lên 2.975ha (năm 1999). Kinh tế nông nghiệp dần chuyển sang sản xuất hàng hóa có chất lượng cao, hình thành vùng chuyên sản xuất rau an toàn (xã Văn Đức, huyện Gia Lâm, xã Vân Nội, huyện Đông Anh), hoa (phường Tây Tựu, quận Nam Từ Liêm), cây ăn quả (phường Phú Diễn, phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm), nuôi bò sữa (Phù Đổng, Gia Lâm). Sản xuất công nghiệp phục hồi và phát triển, đặc biệt là khối công nghiệp ngoài quốc doanh. Một số ngành nghề truyền thống như gốm sứ Bát Tràng, sản xuất đồ gỗ Vân Hà, bún, bánh phở, miến Mễ Trì, đậu phụ Mỹ Đình, thảm len, thảm đay và đồ giả da ở Kiêu Kỵ,... được chấn hưng. Thương mại, dịch vụ khu vực ngoại thành được mở rộng. Các trung tâm thương mại - dịch vụ được hình thành ở Ninh Hiệp, Ô Cách (Gia Lâm), Văn Điển (Thanh Trì), thị trấn Sóc Sơn, Phủ Lỗ (Sóc Sơn), chợ Tó (Đông Anh)1 . Đông Anh đạt tăng trưởng ở cả ba nhóm ngành kinh tế, nhưng khác nhau về mức độ: Cùng với sự phát triển chung của Thành phố Hà Nội, sự tăng trưởng nền kinh tế của huyện Đông Anh cũng diễn ra tương đối rõ nét trong thời kỳ này, ở cả ba nhóm ngành nông nghiệp, công nghiệp - xây dựng và dịch vụ, nhưng có sự khác nhau về mức độ tăng trưởng giữa các ngành. Xu hướng tăng giá trị sản xuất của ngành nông - lâm - thủy sản: các ngành, lĩnh vực sản xuất như trồng trọt, chăn nuôi, dịch vụ và nuôi trồng thủy sản có giá trị sản xuất tăng lên qua các năm. Tổng giá trị sản xuất đạt mức tăng trưởng bình quân 4,9%/năm trong suốt cả giai đoạn 1994 - 2014, trong đó hai năm 1994 - 1995 đạt mức tăng trưởng cao nhất, tới 14,9%/năm. Ngành trồng trọt có mức tăng trưởng đều nhưng thấp, chỉ khoảng 1,4%/năm, trong khi ngành chăn nuôi có mức tăng trưởng cao hơn hẳn, tới 7,6%/năm. Cả hai 1. Xem Ban Chấp hành Đảng bộ Thành phố Hà Nội: Lịch sử Đảng bộ Thành phố Hà Nội (1930 - 2000), Nxb. Hà Nội, 2004. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 641 ngành trồng trọt và chăn nuôi đều đạt mức tăng trưởng cao trong một số năm mang tính bước ngoặt về chính sách của cả nước nói chung và của Đông Anh nói riêng, như 1994 - 1995, 1999 - 2000, 2005 - 2006. Giá trị sản xuất của ngành thủy sản tuy còn thấp hơn nhiều so với ngành nông nghiệp, nhưng mức tăng trưởng lại đạt cao nhất, tới 11,7%/năm. Những năm gần đây, ngành bắt đầu có nhiều bước tiến bộ ổn định trong nâng cao giá trị sản xuất. Bên cạnh đó, ngành lâm nghiệp bắt đầu phát triển từ năm 1997, nhưng đến năm 2002 lại giảm dần giá trị sản xuất và xuống mức giá trị tương đối thấp hiện nay (187 triệu đồng năm 2014). Nếu xét về cơ cấu thì sự chuyển dịch giữa các ngành trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ cũng có sự khác nhau. Ngành trồng trọt và chăn nuôi vẫn chiếm tỷ trọng cao nhất (trên 90%) cho đến nay. Tuy nhiên, bản thân trong nội ngành nông - lâm - thủy sản cũng đang có những sự chuyển dịch, với sự thay đổi khác nhau về cơ cấu giữa các ngành trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ, lâm nghiệp và thủy sản. Trong khi tỷ trọng ngành trồng trọt trong cơ cấu ngành nông - lâm - thủy sản có xu hướng giảm mạnh từ năm 1996 đến năm 2011 (giảm từ 60,6% năm 1996 xuống còn 40,0% năm 2014), cơ cấu ngành chăn nuôi lại tăng liên tục trong cùng thời kỳ (tăng từ 35,7% năm 1996 lên 55,7% năm 2014). Còn lại, ngành dịch vụ nông nghiệp thì chỉ chiếm tỷ 1. Tất cả giá trị của các năm tính theo giá so sánh năm 1994. Riêng giá trị sản xuất năm 2014 tính theo giá so sánh năm 2010. Bảng 10.1. Giá trị sản xuất của ngành nông - lâm - thủy sản ở Đông Anh qua các năm1 Đơn vị: triệu đồng Năm 1994 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Tổng giá trị sản xuất 281.159 327.808 393.765 417.330 494.560 543.045 1.934.775 Ngành nông nghiệp: 233.498 274.747 313.810 381.154 411.606 483.012 527.762 1.873.951 - Trồng trọt 156.200 170.506,4 184.878 194.533 201.485 197.417 200.796 773.804 - Chăn nuôi 77.298 100.372,2 123.932 183.761 205.686 259.224 300.118 1.077.973 - Dịch vụ - 3.868,4 5.000 2.860 4.435 26.371 26.848 22.174 Ngành lâm nghiệp - - 6.669 4.399 612 678 112 187 Ngành thủy sản - 6.412 7.329 8.212 5.112 10.870 15.171 60.637 Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. 642 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Hình 10.1. Bản đồ kinh tế huyện Đông Anh Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 643 lệ nhỏ (tương ứng với tỷ lệ 1,4% năm 1996; 1,1% năm 2014). Tăng trưởng nhanh của ngành công nghiệp: trong khi ngành nông nghiệp chiếm tỷ trọng giá trị sản xuất nhỏ hơn và có xu hướng ngày càng giảm thì công nghiệp là ngành chủ đạo và ngày càng chứng minh được vị thế của mình trong nền kinh tế huyện Đông Anh. Từ năm 1994 đến nay, giá trị sản xuất ngành công nghiệp liên tục tăng qua các năm (xem Bảng 10.2). Mức tăng trưởng của toàn ngành công nghiệp trong cả giai đoạn 1994 - 2011 đạt trung bình 17%/năm. Hình 10.2. Tỷ lệ giá trị sản xuất của các hoạt động trong ngành nông - lâm - thủy sản qua các năm Bảng 10.2. Giá trị sản xuất công nghiệp quốc doanh và ngoài quốc doanh qua các năm1 Đơn vị: triệu đồng Năm 1994 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Tổng giá trị sản xuất ngành công nghiệp - - 604.063 1.065.341 2.071.018 3.007.687 3.794.607 - Quốc doanh - - 462.694 856.515 1.538.203 1.876.506 2.157.352 - Ngoài quốc doanh 74.508 104.072 141.369 208.826 532.815 1.131.181 1.637.255 6.121.526 1. Tất cả giá trị của các năm tính theo giá so sánh năm 1994. Riêng giá trị sản xuất năm 2014 tính theo giá so sánh năm 2010. Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. 644 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Trong cơ cấu ngành công nghiệp, mặc dù công nghiệp quốc doanh luôn chiếm tỷ trọng cao hơn so với công nghiệp ngoài quốc doanh, nhưng xu hướng phát triển cho tới nay vẫn là giảm tỷ trọng của ngành công nghiệp quốc doanh và tăng tỷ trọng của công nghiệp ngoài quốc doanh. Nếu như năm 1997, tỷ lệ giá trị sản xuất của ngành công nghiệp ngoài quốc doanh mới chỉ chiếm 25%, thậm chí bị giảm đi còn 19,6% năm 2002, đến năm 2011, tỷ lệ này đã tăng lên đến 43,1%, cho thấy sự phát triển mạnh của ngành công nghiệp ngoài quốc doanh trong thời kỳ đổi mới1 . Sự phát triển khá của ngành thương mại - dịch vụ: Cùng với sự phát triển của nông nghiệp và công nghiệp, ngành thương mại - dịch vụ cũng có sự tăng trưởng, biểu thị rõ nét nhất ở sự gia tăng hằng năm về doanh số bán lẻ hàng hóa và dịch vụ. Hình 10.3. Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp quốc doanh và ngoài quốc doanh qua các năm Bảng 10.3. Tổng doanh số bán lẻ hàng hóa, dịch vụ2 Đơn vị: triệu đồng Năm 1997 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Kinh tế nhà nước 524.423 863.656 1.498.260 5.968 1.740 0 0 Kinh tế ngoài nhà nước 612.092 703.473 1.143.416 4.535.437 12.788.039 21.767.284 25.294.206 Tổng số 1.136.515 1.567.129 2.641.676 4.541.405 12.789.779 21.767.284 25.294.206 1. Từ sau năm 2012, số liệu thống kê trong niên giám thống kê của huyện Đông Anh tính đến giá trị sản xuất ngành công nghiệp ngoài quốc doanh. 2. Tất cả giá trị của các năm tính theo giá so sánh năm 1994. Riêng giá trị sản xuất của năm 2014 tính theo giá so sánh năm 2010. Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 645 Hình 10.4. Cơ cấu doanh số bán lẻ hàng hóa, dịch vụ của cơ sở kinh doanh quốc doanh và ngoài quốc doanh Doanh số bán lẻ hàng hóa, dịch vụ của Đông Anh nhìn chung có sự gia tăng qua các năm, đặc biệt, giai đoạn từ sau năm 2005 chứng kiến sự gia tăng vượt bậc. Chỉ trong vòng ba năm (2005 - 2008), doanh số bán lẻ đã tăng lên gấp 2,8 lần, với mức tăng trưởng 61%/năm, đạt 12.789.779 triệu đồng năm 2008, trong khi các giai đoạn trước đó chỉ đạt được mức tăng trưởng dưới 25%/năm: giai đoạn 2002 - 2005, mức tăng trưởng chỉ đạt mức 24%/năm; giai đoạn 1999 - 2002, mức tăng trưởng là 23%/năm; giai đoạn 1997 - 1999, mức tăng trưởng đạt 19%/năm. Giai đoạn 2008 - 2011, mức tăng trưởng của doanh số bán lẻ giảm hơn so với thời kỳ trước, đạt 23%/năm và tiếp tục giảm ở giai đoạn tiếp theo, chỉ còn 15,3%/năm giai đoạn 2012 - 2014. Trong đó, xu hướng giảm dần cơ cấu giá trị thu được từ cơ sở quốc doanh và tăng dần cơ cấu giá trị thu được từ cơ sở ngoài quốc doanh rất rõ rệt, phù hợp với sự chuyển dịch nền kinh tế theo hướng thị trường, khuyến khích thúc đẩy thành phần kinh tế tư nhân, cá thể và cổ phần hóa các doanh nghiệp quốc doanh. Đến năm 2005, doanh thu từ cơ sở quốc doanh chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ (0,1%) so với tổng doanh thu bán lẻ. Tỷ lệ này giảm xuống còn 0,01% năm 2008 và 0% từ năm 2011 (xem Hình 10.4). Như vậy, huyện Đông Anh trong thời kỳ đổi mới nhìn chung đã có nhiều bước phát triển, trong đó, mức tăng 646 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH trưởng công nghiệp - xây dựng cơ bản - giao thông vận tải luôn luôn dẫn đầu, sau đó là mức tăng trưởng về doanh số bán lẻ hàng hóa - dịch vụ trong thương mại - dịch vụ, ngành nông nghiệp cũng có những tăng trưởng nhất định, nhưng ở mức thấp hơn so với hai ngành còn lại. Xây dựng nông thôn mới: Song song với sự phát triển của hoạt động sản xuất nông nghiệp, công nghiệp và thương mại - dịch vụ, bộ mặt nông thôn Đông Anh cũng đang dần được cải thiện. Từ năm 2010, Đông Anh đã tham gia thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020 theo Quyết định số 800/QĐ-TTg, ngày 4-6-2010 của Thủ tướng Chính phủ với mục tiêu chung là xây dựng nông thôn mới có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước hiện đại, cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp - dịch vụ, gắn phát triển nông thôn với đô thị theo quy hoạch, đồng thời ổn định xã hội, duy trì bản sắc văn hóa, bảo vệ môi trường,... Đến cuối năm 2015, huyện Đông Anh đã có 21/23 xã (91,3%) đạt chuẩn nông thôn mới1 , 2 xã (Dục Tú, Kim Nỗ) chưa đạt chuẩn nông thôn mới nhưng đều đã đạt 14/19 tiêu chí. Huyện đang hoàn chỉnh hồ sơ đề nghị Chính phủ công nhận huyện đạt chuẩn nông thôn mới. 2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế Giai đoạn 1986 - 2000 là giai đoạn đổi mới của cả nước nói chung, của Hà Nội và Đông Anh nói riêng. Trong thời kỳ này, cơ cấu kinh tế của Hà Nội có xu hướng giảm tỷ trọng ngành nông nghiệp (từ 7,3% năm 1990 xuống còn 3,9% năm 1999), tăng tỷ trọng ngành công nghiệp (từ 29,24% năm 1990 lên tới 37,5% năm 1999) và giảm nhẹ tỷ trọng ngành thương mại - dịch vụ (từ 63,46% năm 1990 xuống còn 58,6% năm 1999). Trong đó, tỷ trọng ngành nông nghiệp của các huyện ngoại thành cao hơn hẳn so với tỷ trọng bình 1. 19 tiêu chí nông thôn mới gồm: 1 tiêu chí về quy hoạch (có bản quy hoạch xây dựng xã nông thôn mới), 8 tiêu chí về hạ tầng kinh tế - xã hội (giao thông, thủy lợi, điện, trường học, cơ sở vật chất văn hóa, chợ nông thôn, bưu điện, nhà ở dân cư), 4 tiêu chí về kinh tế và tổ chức sản xuất (thu nhập, tỷ lệ hộ nghèo, tỷ lệ lao động có việc làm, hình thức tổ chức sản xuất), 4 tiêu chí về văn hóa - xã hội - môi trường (giáo dục, y tế, văn hóa, môi trường) và 2 tiêu chí về hệ thống chính trị (hệ thống tổ chức chính trị - xã hội vững mạnh, an ninh trật tự xã hội). Mỗi tiêu chí lại có những quy định riêng để chấm điểm. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 647 quân của Thành phố, tuy nhiên cũng vẫn theo xu hướng giảm dần (từ 48% năm 1995 xuống còn 40% năm 1999). Cơ cấu ngành công nghiệp - thủ công nghiệp - xây dựng cơ bản tăng dần từ 34% năm 1995 lên 40% năm 1999, và tương tự, cơ cấu ngành thương mại - dịch vụ cũng tăng nhẹ từ 18% năm 1995 lên 20% năm 19991 . Sự nổi trội của ngành công nghiệp - xây dựng trong cơ cấu kinh tế: cùng với quá trình phát triển kinh tế của Thành phố Hà Nội nói chung theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, kinh tế Đông Anh trong cùng kỳ và cả giai đoạn tiếp theo cho đến năm 2011 đã có những chuyển biến tương tự. Nhưng sự khác biệt giữa Đông Anh với nhiều huyện ngoại thành Hà Nội là ở chỗ, ngay từ những năm 1995 - 1996, cơ cấu kinh tế của huyện Đông Anh đã theo hướng ngành công nghiệp - xây dựng giữ vai trò chủ đạo (tới gần 60% - xem Bảng 10.4 và Hình 10.5). Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn huyện theo hướng giảm dần cơ cấu ngành nông nghiệp và tăng dần cơ cấu ngành công nghiệp - xây dựng cơ bản trong giai đoạn tiếp theo được thể hiện rất rõ nét, với tỷ lệ cao hơn nhiều so với tỷ lệ trung bình của các huyện ngoại thành Hà Nội. 1. Xem Ban Vật giá Chính phủ: Kinh tế Hà Nội trước thềm thế kỷ XXI, Sđd, tr.43-45 và Phụ lục 10. 2. Số liệu có tính đến giá trị đóng góp của các tổ chức có vốn đầu tư nước ngoài. Bảng 10.4. Giá trị sản xuất (giá hiện hành) của các ngành kinh tế trên địa bàn huyện Đông Anh qua các năm Đơn vị: triệu đồng Chỉ tiêu 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Tổng giá trị sản xuất 1.189.678 1.811.637 2.431.697 5.632.237 11.000.003 19.671.209 99.583.744 Nông nghiệp 354.901 421.561 500.484 727.963 1.198.769 2.022.153 2.384.514 Công nghiệp - xây dựng cơ bản 688.734 1.190.927 1.591.626 4.209.185 8.340.678 15.106.779 93.298.9652 Thương mại - dịch vụ - giao thông vận tải 146.043 199.149 339.587 695.089 1.460.556 2.542.277 3.900.265 Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. 648 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Giảm dần tỷ trọng ngành nông nghiệp, tăng dần tỷ trọng ngành công nghiệp và thương mại - dịch vụ: năm 1996, ngành nông nghiệp còn chiếm 29,8% và ngành công nghiệp mới chiếm 57,9% trong tổng giá trị sản xuất kinh tế. Đến năm 2011, ngành nông nghiệp chỉ chiếm tỷ lệ 10,3%, trong khi đó, ngành công nghiệp vươn lên mạnh mẽ và chiếm tới 76,8% giá trị sản xuất kinh tế của huyện. Cơ cấu của ngành thương mại - dịch vụ chỉ tăng nhẹ từ 12,3% năm 1996 lên 12,9% năm 2011 (xem Hình 10.5). Giai đoạn 2010 - 2014, cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng ngành thương mại - dịch vụ, giảm tỷ trọng ngành nông nghiệp và bắt đầu giảm tỷ trọng ngành công nghiệp - xây dựng. Đến năm 2014, tỷ trọng ngành thương mại - dịch vụ chiếm 14,46%; công nghiệp - xây dựng chiếm 81,58%; nông - lâm - thủy sản chiếm 3,96%1 . Bên cạnh đó, các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài cũng có đóng góp đáng kể vào sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn huyện. Giá trị sản xuất mà các doanh nghiệp này tạo ra cho ngành công nghiệp hằng năm có sự tăng trưởng rõ rệt và chiếm tỷ lệ ngày càng cao, từ 14,2% tổng giá trị sản xuất (đạt 1. Xem Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Đông Anh: Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng bộ huyện Đông Anh lần thứ XXVIII, nhiệm kỳ 2015 - 2020, Sđd. Hình 10.5. Cơ cấu các ngành kinh tế trên địa bàn huyện Đông Anh qua các năm Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 649 376.749 triệu đồng) vào năm 2001, đã tăng lên đến 71,3% vào năm 2011 (đạt 48.861.975 triệu đồng). Nếu như tính thêm cả giá trị sản xuất của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài vào giá trị sản xuất của ngành công nghiệp thì tỷ trọng của ngành này gần như phủ trùm giá trị sản xuất của huyện với tỷ lệ cơ cấu trên 90% từ năm 2005 và đạt 93,7% vào năm 2014. So sánh với ngành công nghiệp, tỷ trọng của ngành nông nghiệp và dịch vụ năm 2014 chỉ còn rất thấp, xấp xỉ khoảng 2,4% và 3,9% trong cùng năm. Đây là một trong những kết quả cho thấy hiệu quả của chính sách hội nhập, mở cửa nền kinh tế đối với ngành công nghiệp của cả nước nói chung, của Thành phố Hà Nội và huyện Đông Anh nói riêng trong thời kỳ đổi mới. 3. Chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất và hiện trạng sử dụng đất Giảm diện tích đất nông nghiệp và tăng diện tích đất phi nông nghiệp: là hướng chuyển dịch cơ cấu sử dụng đất của huyện Đông Anh trong bối cảnh quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh và mạnh ở Hà Nội và các vùng lân cận từ năm 2000 trở lại đây. Đất nông nghiệp của Đông Anh giảm diện tích liên tục từ năm 1998 cho đến nay. Diện tích đất dành cho cây trồng hằng năm vào năm 1988 chiếm đến 22.492ha, đến năm 1991, tổng diện tích đất nông nghiệp chỉ còn 10.150ha. Vào năm 2000, diện tích đất nông nghiệp là 9.814,5ha, năm 2005 giảm nhẹ còn 9.798,48ha, tiếp tục giảm chỉ còn 9.225,5ha và 9.063,4ha vào các năm 2010 và 2014. Vào giai đoạn 2010 - 2014, diện tích đất nông nghiệp đã giảm 162,1ha. Tương ứng, diện tích đất phi nông nghiệp tăng lên 162,1ha vào cùng kỳ. Trong đó, cụ thể đối với đất nông nghiệp, diện tích đất trồng trọt các loại cây như lúa, cây hằng năm khác và cây lâu năm đều giảm lần lượt là 145,7ha, 20,6ha và 13,3ha. Đối với đất phi nông nghiệp, các loại đất ở, đất chuyên dùng, đặc biệt đất cho mục đích công cộng đều có sự gia tăng diện tích tương ứng là 25ha, 136,2ha và 238ha. Chỉ có đất dành cho sản xuất, kinh doanh phi nông nghiệp lại giảm 73,6ha. Tuy vậy, cơ cấu đất nông nghiệp gần như không có sự thay đổi nhiều qua các năm, với diện tích đất trồng lúa luôn chiếm tỷ lệ lớn nhất, dao động từ 81 - 89% trong cả giai đoạn 1991 - 2014. Hiện trạng sử dụng đất: Năm 2014, cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp và đất phi nông nghiệp đã đạt gần bằng nhau, với tỷ lệ diện tích đất nông nghiệp vào khoảng 49,8% và tỷ lệ diện 650 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Hình 10.6. Bản đồ hiện trạng sử dụng đất huyện Đông Anh năm 2011 Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 651 tích đất phi nông nghiệp đạt 48,5%. Tuy nhiên, cơ cấu sử dụng đất ở các xã có sự khác nhau, tùy thuộc vào điều kiện tự nhiên và quá trình phát triển, khai thác sử dụng đất của người dân (xem Bảng 10.5). Bảng 10.5. Cơ cấu sử dụng đất ở các xã trong huyện Đông Anh (đến ngày 1-1-2013) Diện tích các loại đất Đơn vị hành chính Diện tích đất tự nhiên (ha) Diện tích đất nông nghiệp (ha) Cơ cấu diện tích đất nông nghiệp (%) Diện tích đất phi nông nghiệp (ha) Cơ cấu diện tích đất phi nông nghiệp (%) Diện tích đất chưa sử dụng (ha) Cơ cấu diện tích đất chưa sử dụng (%) Thị trấn Đông Anh 457,11 50,66 11,10 396,49 86,70 9,96 2,20 Xuân Nộn 1.075,72 643,59 59,80 407,06 37,90 25,07 2,30 Thụy Lâm 1.071,41 646,05 60,30 389,32 36,30 36,04 3,40 Bắc Hồng 709,95 420,97 59,30 281,94 39,70 7,04 1,00 Nguyên Khê 745,39 330,38 44,30 411,85 55,30 3,16 0,40 Nam Hồng 859,5 497,38 57,90 362,12 42,10 0,00 Tiên Dương 1.000,72 585,58 58,50 407,11 40,70 8,03 0,80 Vân Hà 521 351,49 67,50 169,51 32,50 0,00 Uy Nỗ 758,33 383,42 50,60 374,91 49,40 0,00 Vân Nội 639,09 324,53 50,80 312,49 48,90 2,07 0,30 Liên Hà 810,72 531,90 65,60 278,82 34,40 0,00 Việt Hùng 834,3 509,52 61,10 319,88 38,30 4,9 0,60 Kim Nỗ 656,65 254,6 38,80 402,05 61,20 0,00 Kim Chung 737,36 297,85 40,40 433,83 58,8 5,68 0,80 Dục Tú 848,6 541,56 63,80 302,91 35,70 4,13 0,50 Đại Mạch 919,39 414,33 45,10 505,06 54,90 0,00 Vĩnh Ngọc 929,5 508,56 54,70 420,94 45,30 0,00 Cổ Loa 806,9 487,30 60,40 319,6 39,60 0,00 Hải Bối 737,19 168,15 22,80 551,73 74,80 17,31 2,40 652 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Diện tích các loại đất Đơn vị hành chính Diện tích đất tự nhiên (ha) Diện tích đất nông nghiệp (ha) Cơ cấu diện tích đất nông nghiệp (%) Diện tích đất phi nông nghiệp (ha) Cơ cấu diện tích đất phi nông nghiệp (%) Diện tích đất chưa sử dụng (ha) Cơ cấu diện tích đất chưa sử dụng (%) Xuân Canh 612,76 354,13 57,80 258,63 42,20 0,00 Võng La 694,26 64,69 9,30 480,39 69,20 149,18 21,50 Tàm Xá 513,21 217,99 42,50 266,42 51,90 28,8 5,60 Mai Lâm 584,08 291,27 49,90 287,58 49,20 5,23 0,90 Đông Hội 690,76 316,9 45,90 373,86 54,10 0,00 Tổng 18.213,9 9.192,8 50,50 8.714,5 47,80 306,6 1,70 Nguồn: Số liệu do Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Đông Anh cung cấp năm 2013. Nhìn chung trong toàn huyện, thị trấn Đông Anh và xã Võng La có cơ cấu diện tích đất nông nghiệp thấp hơn cả, với tỷ lệ lần lượt là 11,1% và 9,3%. Thị trấn Đông Anh có cơ cấu diện tích đất phi nông nghiệp tương ứng rất cao, vào khoảng 86,7%. Võng La có cơ cấu thấp nhất, do có tới 21,5% diện tích đất của xã được quy vào loại đất chưa được khai thác sử dụng. Tỷ trọng diện tích đất nông nghiệp thấp ở một số xã có khu công nghiệp: Tại địa bàn các xã có Khu công nghiệp Bắc Thăng Long và cụm công nghiệp Đông Anh, tỷ trọng diện tích đất nông nghiệp và tỷ lệ lao động nông nghiệp trong cơ cấu kinh tế chung thấp hơn so với các xã khác. Nhận định này thể hiện rõ trong cơ cấu diện tích đất nông nghiệp ở Võng La với 9,3%. Một số xã khác có khu công nghiệp như Kim Chung và Nguyên Khê, cơ cấu đất nông nghiệp còn lại tương ứng là 40,4% và 44,3%. Tỷ trọng diện tích đất nông nghiệp còn cao ở một số xã có ngành nghề tiểu thủ công nghiệp, khu công nghiệp khác: Riêng ở các xã phân bố khu tập trung công nghiệp Đông Anh cũ và thuộc diện quy hoạch khu công nghiệp mới, diện tích đất nông nghiệp vẫn còn khá lớn, với 60,3% ở Thụy Lâm và 59,8% ở Xuân Nộn. Sự phát triển của các khu công nghiệp, cụm công nghiệp này trong tương lai sẽ thu hút nhiều hơn nguồn lao động địa phương, từ đó sẽ dẫn đến xu hướng khách quan là giảm dần diện tích đất nông nghiệp. Một số Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 653 xã có ngành nghề tiểu thủ công nghiệp tương đối phát triển như Vân Hà, Liên Hà, Dục Tú, Cổ Loa vẫn còn tỷ lệ diện tích đất nông nghiệp tương đối cao (trên 60%). Trên thực tế, nhiều hộ gia đình sản xuất tiểu thủ công nghiệp vẫn tham gia canh tác trên phần ruộng của mình (bình quân 1 sào/khẩu). Một số hộ gia đình dành thời gian chủ yếu cho hoạt động sản xuất tiểu thủ công nghiệp, còn phần ruộng của mình thì nhờ người thân cấy hộ hoặc cho thuê. Điều này cho thấy cái gốc sản xuất nông nghiệp vẫn ăn sâu trong đời sống của người nông dân Đông Anh, khiến người dân chưa thể thoát ly hẳn hoạt động sản xuất nông nghiệp mà chuyên tâm vào hoạt động tiểu thủ công nghiệp. III- CÁC NHÓM KINH TẾ THỜI KỲ ĐỔI MỚI Cùng với sự tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở Đông Anh nói chung, từng nhóm ngành kinh tế ở đây cũng có những thay đổi riêng trong thời kỳ đổi mới. Thời kỳ này chứng kiến sự phát triển của ngành nông - lâm - ngư nghiệp về trình độ thâm canh và sự chuyển dịch cơ cấu các cây trồng có giá trị kinh tế thấp như lúa, ngô, khoai sang cây trồng có giá trị kinh tế cao như rau an toàn, cây ăn quả, hoa, cây cảnh,... Ngành công nghiệp có những bước đột phá để trở thành ngành chủ đạo, dẫn đầu nền kinh tế huyện về sự tăng trưởng giá trị sản xuất qua các năm. Đồng thời, sự thay đổi về các loại hình sản phẩm công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp được thực hiện phù hợp với nhu cầu của thị trường tiêu dùng. Ngành thương mại - dịch vụ cũng định hình được hướng phát triển cho riêng mình, phát huy thế mạnh của thành phần kinh tế ngoài quốc doanh. 1. Nông - ngư nghiệp 1.1. Bước chuyển mình của ngành trồng trọt Để khắc phục những khó khăn trong sản xuất nông nghiệp và tình hình thiếu lương thực trầm trọng vào cuối những năm 1970 trong cả nước, Ban Bí thư đã ra Chỉ thị số 100-CT/TW, tháng 1-1981 nhằm thực hiện chế độ khoán sản phẩm đến nhóm và người lao động, khuyến khích người lao động đầu tư công sức, vốn, khoa học kỹ thuật để thâm canh tăng năng suất. Trên thực tế, việc thực hiện cơ chế khoán đã tạo ra nhiều chuyển biến tích cực. Sản lượng lương thực bình quân hằng năm của Hà Nội tăng 8%. Năm 1985, Đan Phượng là huyện dẫn đầu về năng suất lúa, đạt 10 tấn/ha; Phúc Thọ đạt 9 tấn/ha; Thạch Thất đạt 654 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH 8,2 tấn/ha,... Tuy nhiên, do mức bình quân ruộng đất tính theo đầu người rất thấp, các vùng chuyên canh chậm hình thành, thâm canh sản xuất chưa cao nên tỷ suất hàng hóa nông sản còn thấp, nguyên liệu cung ứng cho nông nghiệp chưa nhiều. Cơ chế quan liêu, bao cấp vẫn tồn tại, sản xuất vẫn phải theo kế hoạch, tư liệu sản xuất vẫn thuộc sở hữu tập thể, hợp tác xã vẫn là đơn vị sản xuất chính. Do đó, chỉ sau một thời gian, Khoán 100 đã bộc lộ những điểm yếu của mình. Nhiều nông dân đã trả lại ruộng được giao khoán. Nhiều hợp tác xã lâm vào tình trạng lúng túng, khó khăn. Riêng ở Hà Nội thời điểm này có tới 3.000ha đất bỏ hóa, đất canh tác cũng giảm dần1 . Trước tình hình đó, năm 1988, Bộ Chính trị đã họp và ra Nghị quyết số 10-NQ/TW về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp, thực hiện giao khoán ruộng đất ổn định, lâu dài cho người nông dân. Người nông dân được quyền chủ động về tư liệu sản xuất. Hộ gia đình (chứ không phải hợp tác xã) được coi là đơn vị sản xuất chính, tự chủ. Từ thời điểm này, hoạt động sản xuất nông nghiệp ở Hà Nội nói chung và huyện Đông Anh nói riêng đã đạt được nhiều bước tiến mới, với hiệu quả rõ nét, nền kinh tế nông nghiệp dần theo hướng sản xuất hàng hóa. Ở Đông Anh, từ năm 1988 cho đến năm 2011, do sự biến động về diện tích và năng suất cây trồng nên sản lượng lương thực quy thóc của toàn huyện đã có nhiều thay đổi qua các năm (xem Bảng 6). Vào năm 1988, sản lượng lương thực quy thóc đạt 57.477 tấn, nhưng diện tích gieo trồng lên tới 22.492ha2 . Trong khi đó, vào năm 1991, sản lượng lương thực quy thóc tuy thấp hơn so với năm 1988, với 52.700 tấn, nhưng diện tích gieo trồng chỉ bằng một nửa của năm 1988 (10.151ha). Điều đó cho thấy năng suất cây trồng đã có nhiều tiến bộ đáng kể trong khoảng thời gian đầu đổi mới. Vào những năm tiếp theo, năng suất các loại cây trồng nhìn chung đều có sự gia tăng, nhưng sản lượng lương thực quy thóc từng năm gia tăng nhiều hay ít tùy thuộc điều kiện canh tác. Ví dụ trong giai đoạn 1991 - 1993, diện tích gieo trồng không thay đổi nhiều, nhưng năng suất cây trồng lại tăng, dẫn đến sản lượng lương thực quy thóc tăng tới 36,8% (năm 1993 so với năm 1991). 1. Xem Vũ Huy Phúc: Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX, Sđd. 2. Xem Ủy ban nhân dân huyện Đông Anh: Niên giám thống kê nông nghiệp, 1988. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 655 Hình 10.7. Bản đồ nông nghiệp huyện Đông Anh 656 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Bảng 10.6. Sản lượng lương thực quy thóc của Đông Anh qua các năm1 Năm 1988 1991 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 Sản lượng lương thực quy thóc (tấn) 57.477 52.700 72.071 67.821 75.796,5 63.660,5 62.150 67.251 70.154 Trong đó: thóc (tấn) - 38.195 56.742 54.614 62.528 58.209 58.906 62.083 63.695 Tỷ lệ sản lượng thóc (%) - 72,5 78,7 80,5 82,5 91,4 94,8 92,3 90,8 Mặt khác, trong giai đoạn 1991 - 2005, có thể thấy sản lượng lúa ngày càng chiếm tỷ lệ cao trong tổng sản lượng lương thực quy thóc qua các năm, từ 72,5% năm 1991 tăng lên đến 94,8% năm 2005, cho thấy sản lượng cung ứng lúa gạo rất lớn của Đông Anh thời kỳ này. Nhưng sau đó, tỷ lệ của sản lượng lúa bắt đầu có xu hướng giảm nhẹ xuống còn 90,8% năm 2011, cũng trùng với giai đoạn mà huyện bắt đầu giảm diện tích trồng lúa và tăng diện tích đất trồng các loại cây cho giá trị kinh tế cao hơn như: rau, ngô, cây ăn quả,... Cũng trong giai đoạn này, các xã như Thụy Lâm, Tiên Dương luôn có sản lượng lương thực quy thóc lớn nhất trong toàn huyện. Thời gian gần đây có thêm xã Liên Hà đạt mức sản lượng tương đối cao so với các xã còn lại. Đông Anh là khu vực có tiềm năng phát triển nhiều loại cây trồng: Giáo sư Trần Quốc Vượng từng khẳng định: “Vùng đất Cổ Loa - Đông Anh là cái gạch nối giữa miền trung du và miền đồng bằng Bắc Bộ”. Nơi đó là sự chuyển tiếp từ một vùng đất feralit vàng đỏ, phát triển trên nền phù sa cổ cho đến một vùng đất phù sa không được bồi, có gley trung bình hoặc mạnh, rồi đến một vùng bãi và phù sa trên bãi ngoài đê, từ một vùng đất bạc màu đến một vùng cát pha, đến một vùng đất thịt. Nó là cái gờ cuối cùng của một miền Bắc thềm cổ đứng trước, nhìn ra một vùng lõm võng của đồng bằng. Ở đó, tổ tiên ta từ ngàn xưa đã trồng những giống lúa khác nhau theo từng bậc địa hình: vùng ruộng cao, vùng chân ruộng và vùng chiêm trũng2 . Cũng nhờ tiếp giáp với sông Hồng - con sông đỏ nặng phù sa, lớn nhất vùng đồng bằng Bắc Bộ, 1. Từ năm 2012, niên giám thống kê huyện Đông Anh bỏ số liệu về sản lượng lương thực quy thóc. 2. Xem Trần Quốc Vượng: Việt Nam, cái nhìn địa - văn hóa, Sđd, tr. 101. Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 657 mà ngoài phần lớn diện tích đất phù sa cổ ở trong đê, đất Đông Anh vẫn được tiếp tục bồi hằng năm (chủ yếu trong khu vực ngoài đê ở phía nam), tạo điều kiện thuận lợi cho việc trồng trọt. Chính vì thế, trong suốt chặng đường dài phát triển, Đông Anh vẫn được coi là vành đai nông nghiệp của Hà Nội. Tính đến năm 1998, trong số 44.000 ha đất nông nghiệp của toàn Thành phố Hà Nội, đất nông nghiệp ở Đông Anh đã chiếm tới 10.000 ha, sau Sóc Sơn (13.000 ha)1 . Bảng 10.7. Tỷ lệ sản lượng lúa, ngô, khoai và đậu tương của Đông Anh so với toàn Thành phố Hà Nội các năm 2000, 2005, 2010 và 2013 Đơn vị: % Năm Tỷ lệ sản lượng 2000 2005 2010 2013 Đậu tương - 16,6 1,4 - Lạc 18,8 13,1 3,5 - Khoai lang 51,6 22,4 2,1 - Ngô 25,0 12,4 4,9 5,6 Lúa cả năm 29,0 31,1 4,8 5,5 Lương thực có hạt 28,5 28,8 4,8 - Nguồn: Số liệu phân tích dựa trên nguồn của Hội Thống kê Việt Nam: Số liệu thống kê vị thế kinh tế - xã hội 63 tỉnh, thành phố Việt Nam, Sđd; số liệu của Tổng cục Thống kê trên website: http://www.gso.gov.vn; Ủy ban nhân dân huyện Đông Anh: Niên giám thống kê huyện Đông Anh 2000 - 2001 và 2005 - 2006. Ngoài lúa là cây trồng chính như ở các huyện ngoại thành Hà Nội, Đông Anh còn là nơi tập trung (tuy diện tích còn nhỏ) cây trồng hằng năm khác như ngô, khoai; các cây công nghiệp như lạc, đậu tương,... của Thành phố. Đông Anh cũng được coi là một trong bốn vùng vành đai xanh, trồng các loại rau và hoa màu của Hà Nội. Các cây trồng này đều đạt mức sản lượng tương đối lớn so với tổng sản lượng các loại cây của Hà Nội, đặc biệt vào giai đoạn 2000 - 2005. Điển hình là sản lượng khoai lang ở Đông Anh vào năm 2000 chiếm tới hơn 51,6% tổng sản lượng khoai của toàn Thành phố. Sản lượng các cây trồng khác như ngô, lạc, ở Đông Anh cũng chiếm 18 - 25% so với tổng sản lượng các loại cây của Hà Nội vào cùng năm, cho thấy vai trò của nông nghiệp Đông Anh đối với nông nghiệp của Hà Nội vào thời gian này tương đối lớn. Tỷ lệ sản lượng ngô, khoai lang, lạc có sự suy giảm vào năm 2005, nhưng vẫn ở mức cao. Vào giai đoạn 2000 - 2005, sản lượng lúa mà Đông Anh thu hoạch hằng năm đã đóng góp một tỷ lệ tương đối lớn vào tổng sản lượng lúa cả năm của Hà Nội, với tỷ lệ lần lượt là 29% năm 2000 và 31,1% năm 2005 (xem 1. Xem Lê Thông: Địa lý các tỉnh và thành phố Việt Nam, Phần 1: Các tỉnh và thành phố đồng bằng sông Hồng, Sđd, tr.23. 658 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Bảng 10.7). Tuy nhiên, cũng giống như nhiều vùng đất khác của đồng bằng châu thổ sông Hồng, nơi kiểu kinh tế nông nghiệp tự cung tự cấp vẫn là chủ yếu, lại là nơi có địa hình không bằng phẳng, nhấp nhô chỗ cao, chỗ trũng, đất nông nghiệp của Đông Anh còn phân mảnh manh mún, mặc dù công cuộc “dồn điền đổi thửa” cũng đã có những kết quả nhất định. Trồng rau cũng là một lợi thế lớn của Đông Anh. Mùa nào rau ấy, rau được trồng với chủng loại đa dạng, từ rau cải, rau ngót, rau dền, mồng tơi, bắp cải, cà chua, su hào, bí xanh, dưa chuột, bầu, bí đao, rau muống, súp lơ,... để phục vụ cho thị trường rộng lớn ở khu vực nội thành1 . Nhìn chung, ngành trồng trọt ở Đông Anh hướng tới sự đa canh, đa dạng nông sản hàng hóa. Bên cạnh đó, cùng với quá trình phát triển của nền kinh tế và công nghệ, người nông dân Đông Anh cũng ngày càng được nâng cao trình độ thâm canh, tiếp thu những tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất: cùng với quá trình thủy lợi hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, ngành trồng trọt ở Đông Anh đã đạt được nhiều bước tiến lớn trong cải thiện giống, nâng cao năng suất cây trồng, dẫn đến năng suất và sản lượng của các loại cây trồng chính như lúa, ngô, rau đều tăng nhanh trong cùng kỳ. 1. Xem Nguyễn Vinh Phúc: Hà Nội qua những năm tháng, Sđd, tr. 105-106. Bảng 10.8. Tổng hợp diện tích, năng suất, sản lượng một số loại cây trồng chính trên địa bàn huyện qua các năm Năm 1988 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2012 2014 Lúa Năng suất (tạ/ha) 32,5 36,8 36,4 42,3 40,4 43,8 47,9 49,1 49,1 49,4 Sản lượng (tấn) 47.597 56.742 54.614 62.528 58.209 58.906 62.083 63.695 65.392 63.655 Ngô Năng suất (tạ/ha) 24,6 25 30,4 30,9 30,6 27,4 34,7 39,5 41 35,6 Sản lượng (tấn) 7.699 6.784 8.423 9.077,5 5.451,5 3.244 5.168 6.459 5.748,2 5.238 Khoai lang Năng suất (tạ/ha) 50,2 76 81,6 86 96,1 92,57 125,4 108,15 167 - Sản lượng (tấn) 6.361 18.951 14.127 12.461 15.114 2.916 2.158 1.341 2.004 - Đậu tương Năng suất (tạ/ha) 7,2 13,2 11,3 13,6 12,1 13,8 14,9 15,3 15 - Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 659 Năm 1988 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2012 2014 Sản lượng (tấn) 495 544 740 1.177,6 733 382 447 653 450 - Rau Năng suất (tạ/ha) 135,2 139,2 133 164,4 179,4 201 226,9 229 242 - Sản lượng (tấn) 8.033 14.420 24.064 36.986 45.962 50.709 54.167 59.571 62.073 64.000 Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. Các cây hằng năm chính trên địa bàn huyện có lúa, ngô, đậu tương, khoai tây và rau. Năng suất của các loại cây này đều gia tăng qua các năm, điển hình phải kể đến khoai lang, với năng suất tăng mạnh từ 50,2 tạ/ ha năm 1988 lên 167 tạ/ha năm 2012 (tăng 3,3 lần). Riêng đối với cây lúa, mặc dù diện tích giảm dần qua các năm, nhưng nhờ gia tăng năng suất cây trồng mà sản lượng lúa hằng năm vẫn tăng cao, đảm bảo cung cấp gạo ngày càng nhiều cho thị trường. Tuy nhiên, ngành trồng trọt của Đông Anh đang dần mất đi vai trò lớn của mình: cho đến năm 2010, tỷ lệ sản lượng các loại cây trồng ở Đông Anh, từ lúa đến ngô, khoai lang, lạc, đậu tương,... đều thấp hơn 5% so với tổng sản lượng các loại cây của Thành phố Hà Nội. Một trong những nguyên nhân chính là do việc mở rộng địa giới hành chính của Hà Nội vào năm 2008. Việc mở rộng diện tích đất nông nghiệp Hà Nội với các vùng nông nghiệp lớn khác của Hà Tây và một phần Vĩnh Phúc đã khiến cho sản lượng các loại cây trồng của toàn Thành phố Hà Nội tăng đáng kể. Một nguyên nhân khác nữa là do nội tại ngành trồng trọt của Đông Anh cũng đang có sự suy giảm về diện tích và sản lượng gieo trồng. Bảng 10.9. Diện tích gieo trồng các loại cây chính qua các năm của huyện từ năm 1988 đến năm 2011 Đơn vị: ha Năm Các loại cây 1988 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 Cây lương thực 19.025 20.647 19.512,5 19.000,4 17.764 14.954 14.619 14.730 14.392 Trong đó: - Lúa 14.627 15.437 15.009 14.524,9 14.409 13.456 12.958 12.969 12.894 660 ĐỊA CHÍ ĐÔNG ANH Năm Các loại cây 1988 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 - Ngô 3.131 2.718 2.773,5 2.961 1.783 1.183 1.489 1.637 1.498 - Khoai lang 1.267 2.492 1.730 1.514,5 1.572 315 172 124 - Cây công nghiệp 1.774 933 1.058,5 1.357 1.237 728 626 663 - Trong đó: - Lạc 1.089 520 402 405,5 632,5 451 326 236 - - Đậu tương 685 413 656,5 951,5 604,5 277 300 427 - Cây thực phẩm 1.632 2.072 2.433 2.850,8 2.830 2.615 2.448 2.703 - Trong đó: - Khoai tây 825 791 490,5 346,3 250 44 28 94 - - Rau 591 1.036 1.680 2.388,5 2.562 2.520 2.387 2.601 - - Đậu các loại 216 245 262,5 116 18 51 33 8 - Nguồn: Tổng hợp từ Niên giám thống kê huyện Đông Anh qua các năm. Hình 10.8. Diện tích các loại cây trồng trên địa bàn huyện Đông Anh qua các năm Bảng 10.9 và hình 10.8 cho thấy rõ rệt sự giảm dần diện tích cây lương thực và cây công nghiệp qua các năm. Diện tích cây lương thực đã giảm 23%, còn diện tích cây công nghiệp giảm tới 63% trong giai đoạn 1988 - 2011. Cụ thể, đến năm 2014, diện tích cây lúa chỉ còn có 12.894ha, nên mặc dù năng suất tăng Phần thứ ba: KINH TẾ - XÃ HỘI 661 1. Xem Chi cục Thống kê huyện Đông Anh: Niên giám thống kê năm 2010 - 2014. nhưng sản lượng lúa vẫn bị giảm mạnh, chỉ còn 63.655 tấn/năm1 . Nhóm cây thực phẩm trong giai đoạn này có sự thay đổi mạnh về diện tích gieo trồng. Diện tích trồng rau năm 2011 tăng gấp 4,4 lần so với năm 1988, trong khi diện tích trồng đậu các loại và khoai tây thì ngược lại, có sự giảm mạnh. Như vậy, tương ứng với quá trình suy giảm cơ cấu ngành nông nghiệp là sự giảm hàng loạt diện tích các cây trồng chủ lực hằng năm ở Đông Anh như: ngô, khoai lang, khoai tây, lạc, đậu các loại. Lúa là cây trồng chính cũng đang có xu hướng giảm dần diện tích qua các năm. Trong xu hướng đó, định hướng mới của nông nghiệp Đông Anh là ưu tiên cây trồng có giá trị kinh tế cao trong định hướng phát triển thị trường: